آنچه از اصفهان نمی‌بینیم

بیژن روحانی - اصفهان هنوز پر است از خانه‌ها و آثار ناشناخته و یا فراموش‌شده‌ی بسیار. شهری که به نظر می‌رسد به دلیل جایگاهش در هنر و معماری ایران، باید بیشتر آثار تاریخی‌اش شناسایی شده و تحت مراقبت و حفاظت باشد.

اما هر از چند گاهی خبر می‌رسد که یکی دیگر از آخرین بازماندگان خانه‌های صفوی در حال تخریب است و یا سرایی کمتر شناخته شده در محله‌ای کهن، رو به ویرانی رفته است. سرایی که برخی می‌گویند به احتمال در محوطه‌ای ساخته شده که روزگاری آثاری کهن‌تر و از دوران سلجوقی و یا حتی ساسانی در آنجا بوده است؛ و این اکنون هشداری است که فعالان میراث فرهنگی در اصفهان در خصوص چند اثر کمتر شناخته‌ی این شهر می‌دهند.

 

پایگاه اطلاع رسانی «ایران‌نامه» که توسط شاهین سپنتا فعال میراث فرهنگی در اصفهان اداره می‌شود به تازگی گزارشی در مورد یکی از سراهای تاریخی اما فراموش‌شده‌ی این شهر منتشر کرده است.(+)

«سرای چنبلان» که به «قصر جمیلان» نیز مشهور است در محله‌ی کهن چنبلان یا سنبلان و یا سنبلستان اصفهان قرار دارد. آنچه که امروز در این محل دیده می‌شود بقایای یک سرای مربوط به دوران صفوی است. اما پژوهشگران در اصفهان می‌گویند که به احتمال زیاد این سرا یا کاروانسرای درون‌شهری، در محدوده‌ای ساخته شده که روزگاری یک قصر و باغ دوران سلجوقی بوده است. اما برخی دیگر از پژوهشگران تاریخ اصفهان از این نیز فراتر رفته و می‌گویند احتمال دارد آن قصر و باغ سلجوقی نیز به جای یک کاخ یا بنای ساسانی ساخته شده باشد.

پایگاه «ایران‌نامه» به نوشته‌های محمد مهریار و لطف‌الله هنرفر در این خصوص استناد می‌کند. محمد مهریار، پژوهشگر و اصفهان‌شناس، در کتاب خود با نام «فرهنگ جامع نام‌ها و آبادی‌های کهن اصفهان»، ضمن اشاره به ساختمانی که در جنوب غربی بیمارستان امین یا شفاخانه‌ی سنبلستان وجود دارد، نوشته که این همان محلی‌ست که با نام سنبلان در منابع کهن‌تر نیز آمده است.

لطف‌الله هنرفر، مورخ و باستان‌شناس، نیز در کتاب «گنجینه‌ی آثار تاریخی اصفهان»، با بررسی متن‌هایی قدیمی از جمله «جغرافیای اصفهان» اثر میرزا حسین خان تحویل‌دار اصفهانی، به برخی از راهرو‌های زیرزمینی در این محل اشاره می‌کند که احتمال دارد بعداً بر اثر ساختن آثاری جدید مانند خیابان ابن‌سینا و بیمارستان امین از بین رفته باشد.

محله‌ای که امروز این سرای دوران صفوی در آن قرار دارد در پیش از اسلام جزو روستاهای منطقه سپاهان بوده است. اما پس از شکل‌گیری و توسعه اصفهان در دوران پس از اسلام، این روستا نیز در محدوده حصار شهر قرار گرفت. پایگاه «ایران‌نامه» با اشاره به داستان‌هایی که در خصوص قصری که خسرو پرویز برای همسر خود، شکر، در سپاهان ساخت، و شرح آن در منظومه‌ی نظامی گنجه‌ای نیز آمده، این نظر را دوباره مطرح می‌کند که در این محدوده یک بنای ساسانی وجود داشته، که بعدها در دوره سلجوقی در آن باغ و قصر دیگری ساخته‌اند و در نهایت در دوره صفوی با تفکیک آن زمین و باغ بر جای مانده، در بخشی از آن یک سرا ساخته شده و بخش‌های دیگر نیز خانه و مغازه شده است. ظاهراً بخش کوچکی از ساختمان دوران سلجوقی در گوشه‌ای از این بنا باقی مانده است.

سرای موجود که قدمتش حداقل به چند سده می‌رسد، بسیار آسیب دیده و بخش‌هایی از آن از بین رفته است. به گزارش این پایگاه اطلاع‌رسانی، سرای جمیلان در گذشته دارای دو طبقه یا دو اشکوب بوده که اکنون طبقه بالای آن به طور کامل از بین رفته است. خود ساختمان نیز اکنون در اختیار انبارهای چوب و الوار و کارگاه‌های نجاری است. مرمت غیر اصولی، تغییرات فراوان در حجره‌ها و کارهای ساختمانی نامتناسب به اصالت این ساختمان به شدت آسیب وارد کرده است به طوری که چهره‌ی تاریخی آن در پشت پلکان‌های فلزی، سنگ‌های مرمر، سیم‌کشی و دیگر اقدامات نادرست پنهان شده است.

در کنار این گزارش، پایگاه «ایران‌نامه» از سرنوشت کاملاً متفاوت دو خانه‌ی تاریخی در اصفهان نیز یاد می‌کند. خانه‌ی اول که به نام خانه‌ی قزوینی‌ها شناخته می‌شود اکنون محل اداره کل میراث فرهنگی اصفهان است. این خانه که مربوط به دوران قاجار است تا دهه‌ی پنجاه خورشیدی در اختیار مالکان آن قرار داشته اما سپس توسط دولت وقت خریداری می‌شود و پس از انجام مرمت درست و اصولی در اختیار وزارت فرهنگ و هنر قرار می‌گیرد. این خانه که در محله تاریخی شهشهان قرار دارد به درستی حفاظت شده و با ‌آن که اکنون کاربری اداری دارد اما مورد بازدید علاقه‌مندان و دانشجویان نیز قرار می‌گیرد. اما در سمت دیگری از شهر و در نزدیکی میدان مشهور نقش جهان، خانه‌ی دیگری قرار دارد که جز سقف‌های فروریخته و پنجره‌های شکسته، چیز دیگری از آن باقی نمانده است. خانه متین پوربا اتاق‌های متعدد، حیاط مرکزی و تزیینات خود اگر همانند خانه‌ی قزوینی‌ها مورد توجه قرار گرفته بود اکنون می‌توانست جاذبه‌ای دیگر در این شهر تاریخی باشد.

مسافری که اینک به اصفهان می‌رسد، اگر پس از دیدن میدان باشکوه نقش جهان و بازار پرهیاهوی اصفهان، بخواهد قدمی در کوچه‌های پشتی و محله‌های قدیمی بزند، ظاهرا هنوز از دیدن آثار کمتر شناخته شده اما رو به ویرانی این شهر شگفت زده و البته متاسف خواهد شد.