بزرگ‌ترین آثار سنگی ساسانی

بزرگ‌ترین آثار سنگی ساسانی



۰۳ نوامبر ۲۰۱۱ - ۱۲ آبان ۱۳۹۰

حمیدرضا حسینی

مجموعه عكس

در شمال شهر کرمانشاه، در دامنۀ کوهستان پَرَو چشمۀ آبی وجود دارد که کنار آن بزرگ‌ترین آثار سنگ‌تراشی دورۀ ساسانی به چشم می‌خورد. می‌توان تصور کرد که این‌جا به روزگار ساسانیان بیشه‌ای طبیعی و زیستگاه وحوشی چون شیر و پلنگ و غزال بوده و در زمرۀ شکارگاه‌های سلطنتی به شمار می‌آمده‌است. اما اکنون شکل و شمایل اولیۀ خود را از دست داده؛ روستای کوچک "تاق بستان"، جزئی از شهر کرمانشاه شده و آن بیشۀ طبیعی که هنوز خالی از چنارهای کهنسال نیست، جای خود را به یک مجموعۀ تفریحی بزرگ داده‌است.  

حالا چند سالی است که آب‌تنی در استخر بزرگ تاق بستان ممنوع شده و از ورود گردشگران به درون تاق‌های ساسانی که زخم‌های زیادی از یادگارنویسی مردمان به تن دارند، جلوگیری می‌شود. از مجسمۀ سنگی خسرو پرویز هم که در برابر تاق بزرگ نصب شده بود و قرن‌ها پیش به درون استخر فرو افتاد و در سدۀ نوزدهم میلادی از آب بیرون کشیده شد، اثری به چشم نمی‌خورد.^(۱) 

 

در عوض، گردشگران می‌توانند در استخر بزرگ تاق بستان قایق سواری کنند یا در کافه‌ها و رستوران‌هایی که در سایه‌سار چنارها جای گرفته‌اند، چایی بنوشند و "کباب دندۀ" معروف کرمانشاه را به دندان بکشند و احیاناً پـُکی به قلیان بزنند. آنهایی هم که به تماشای نقش برجسته‌ها و مجسمه‌های باستانی می‌روند، آن قدرها پی‌جوی چیستی و پیشینۀ این آثار نیستند. همین قدر که از عظمت آنها به وجد می‌آیند و از پشت دادن به چنین تاریخی احساس غرور می‌کنند، برایشان کافی است.

 

چند خط توضیحی که بر تابلوهای کنار آثار نوشته شده، آن قدر مختصر و البته غیرمفید است که چیزی عایدشان نمی‌کند. پس چه بهتر که مشغول گرفتن عکس یادگاری بشوند و خاطرات‌شان را برای روزهای دور قاب بگیرند. 

 

تاق بستان در واقع مرده‌ریگ روزگاری است که دودمان ساسانی (۶۵۲-۲۲۴ میلادی) در اوج پیشرفت و شکوه بود؛ شکوهی که در دربار خسرو پرویز نمود کاملی داشت و بعدها با روایات آمیخته به افسانه تاریخ‌نگاران مسلمان، سرمشقی شد برای دربار خلفای اموی و عباسی. هرچند که در تاق بستان آثاری نیز از سال‌های میانی عصر ساسانی برجای مانده، اما شاهکار اصلی همانا تاق بزرگ خسرو است که گوشه‌ای از زرق و برق دربار او را به تصویر می‌کشد.

 

خسرو دوم، پرویز، واپسین پادشاهی بزرگ باستانی ایران را رقم زد، اما چنان که گفته‌اند، با جنگ‌های خودفرسا و مالیات سنگین، سقوط امپراتوری عظیم پدرانش را قطعی کرد.^(۲) دولت او که یکچند خوش درخشید و قلمرو پارسیان را همچون دوران داریوش بزرگ تا مدیترانه و مصر پیش برد، دولت مستعجل بود. خسرو در اواخر کار بر اثر یورش خارجی و شورش داخلی، از تخت به زیر کشیده شد و در زندان جان باخت.

 

در بارۀ این آخرین شاه بزرگ ساسانی که داستان دلدادگی‌اش به شیرین، پژواکی بلند در نظم و نثر پارسی داشته، حکایت‌ها گفته‌اند. از جمله این که سه هزار زن در حرم خویش داشت و ذوقش به عطریات آن‌قدر بود که هر نامه‌ای به دستش می‌رساندند، قبلاً با گلاب و زعفران معطر می‌شد.

 

غذاهای رنگین حاضر بر سفره‌اش، یا از نوع  بزغاله دوماهه‌ای بود که توأمان شیر مادر و شیر گاو را به او خورانده و گوشتش را در عصارۀ زیتون پخته بودند یا از جنس شیرینی‌جاتی که با روغن غزال و روغن گردو آماده می‌کردند. 

 

تختگاهش در تیسفون، ایوان بزرگ کسری بود. در آنجا بر تخت تاقدیس که از عاج و ساج و زر و سیم ساخته بودند، می‌نشست و در حالی که فرش زربفت بهارستان پیش رویش گسترده بود به ساز و نوای رامشگران و خنیاگران خویش گوش می‌سپرد.^(۳)

 

نمی‌دانیم که اینها چه‌قدر حقیقت دارد و تا چه اندازه در کلام مورخان پس از اسلام رنگ افسانه به خود گرفته‌است. اما تا آن جا که به تاق بستان مربوط می‌شود، این شاهکار بی‌همتای سنگ‌تراشان عصر ساسانی، تصویر بی‌واسطه‌ای از حال و هوای دربار خسرو پرویز را به دست می‌دهد. آنچه در تاق بزرگ نقش شده، آگاهی‌های پرارزشی از جامه و زینت‌آلات شاهی، طرز لباس زنان و رامشگران و خدمتکاران، شیوۀ شکار، سازهای موسیقی، حضور فیلان و فیلبانان در مراسم شکار و بسیاری چیزهای دیگر را در اختیار می‌گذارد. 

 

بدین ترتیب، تاق بستان نه فقط در هیـبت یکی از مهم‌ترین شاهکارهای هنری ایران باستان نمودار می‌شود، بلکه بر زوایای مهمی از تاریخ این دوران، پرتو می‌افکند. مجموعه عکس این صفحه نگاهی دارد به آثار موجود در تاق بستان کرمانشاه.

 

 

^{پی‌نوشت:}

^{۱- برای آگاهی از سیمای این مجسمه نک: کریستین‌سن، آرتور: ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ غلامرضا رشید یاسمی، تهران، ۱۳۷۲، ص ۶۰۲}

^{۲- زرین‌کوب، عبدالحسین: تاریخ مردم ایران قبل از اسلام، تهران، ۱۳۷۱، ص۵۰۹}

^{۳- ابومنصور ثعالبی نیشابوری، تاریخ‌نگار اواخر سدۀ چهارم و اوایل سدۀ پنجم هجری قمری کامل‌ترین توصیف‌ها را از دربار خسرو پرویز ارائه داده‌است.}